زر در ادبیات ایران-قسمت اول

پایگاه خبری جهان طلا«گلد نیوز»  ،با این رویکرد و با عنایت به اینکه طلا(زر) از جمله مولفه های مطرح و مورد توجه در ادبیات ایران بوده است این سرفصل را با توجه به علاقه و ذائقه همیشگی ایرانیان به شعر و فرهنگ و ادب به عنوان سرفصلی دنباله دار در این بخش می گشاید تا با تحلیل نظرگاه بزرگان ادب ایران نشان دهد اهمیت توجه این فلز پر رمز و راز در میان خالقان شگفت آورترین و پرجاذبه ترین مفاهیم از حیرت انگیزترین اندیشه ها با چه نقطه نظراتی همراه بوده است.

شیئی که در گذشته بیشتر با عنوان زر به کار می فته، انعکاسش در متون ارزشمند ادبی (که خود بی برو برگرد گنج های گرانبهای به ارث رسیده از نیاکان بلندآوازه ما بوده) نشان دهنده مختصات و مرتبه در خور توجه این فلز پر بها است.

با این توصیف و برای ورود و پرداخت به مبحث طلا و دور نشدن از اصل موضوع، آغاز این دفتر را با غزلی پر معنا و سرشار از عشق و سر مستی از حافظ شیرازی تبرک می کنیم. غزلی که او در میانه آن برای توصیف جنبه های ارزشمند و حالات میخانه از تعبیر طلا و زر بهره می گیرد.

تبدیل خاک به طلا

به سر جام جم آن گه نظر توانی کرد/ که خاک میکده کحل بصر توانی کرد

مباش بی می و مطرب که زیر طاق سپهر/بدین ترانه غم از دل به در توانی کرد

گل مراد تو آن گه نقاب بگشاید/ که خدمتش چو نسیم سحر توانی کرد

گدایی در میخانه طرفه اکسیریست/ گر این عمل بکنی خاک، زر توانی کرد(1)

در حقیقت حافظ در بیت چهارم این غزل سرشار از معانی عرفانی از واژه "زر" استفاده کرده است. معنای زر در  بیت چهارم این غزل از اهمیت بالایی برخوردار است، زر جایگاه ارزشمندی گاه به عنوان جایگاه انسان کامل می تواند مورد تعبیر قرار گیرد.

طوری که "تبدیل شدن خاک به زر" که در تعابیر عرفانی و الوهی تبدیل خاک به انسان و یا انسان به فرشته و انسان بی بهره از جنبه های الوهی به انسان کامل است را در دل خود دارد.

وضعیتی که گویا در صورت اتفاق افتادن رفتار، اقدام، حرکت، سلوک، سیره، عمل، فعل، کردار، کنش، روش و مشی پر اهمیت "گدایی در میخانه" اتفاق خواهد افتاد.  اما تبدیل شدن خاک به زر چیست و چگونه رخ می دهد که اینچنین مورد توجه و اندیشه حافظ قرار گرفته است.

امکان دارد این ماجرا ارتباط مستقیمی با علم کیمیا پیدا کند مولفه ای که قدمای ایران در پی رسیدن به آن و اثباتش بوده اند. آنها در حقیقت با پرداختن به کیمیا در صدد تبدیل ذات چیزی به چیز دیگر بوده اند.

علم کیمیا در نگاه قدما بر این مبنا استوار بوده که عنوان می شد کیمیا به جوهری توجه می کرد که تصور می‌شد می‌تواند ماهیت جسمی را تغییر دهد، مثلاً جیوه را نقره و مس را طلا کند.

این موضوع از منظری دیگر می تواند ارتباطی با خلقت انسان پیدا کند که آنگونه که روایت شده انسان از خاک که ماهیتی دیگر دارد به موجودی دیگر با ماهیتی دیگر به نام انسان تبدیل می شود.

تغییر و دگرگونی نه تنها از این زاویه بلکه از سوی دیگر و به تعبیر و تمثیلات مولوی کاری است که دایم در حال رخ دادن است تعبیر مولانا در راز و نیازی که او با خداوند دارد اشارات ضمنی و در عین حال مستقیمی به تبدیل شدن چیزی به چیزی دیگر حاوی نکات و تعابیر شگفت آوری است که نشان دهنده توانایی و جد و جهد الهی برای دگرگونی و تکامل و تغییر در عالم است:

ای مبدل کرده خاکی را به زر/خاک دیگر را بکرده بوالبشر/کار تو تبدیل اعیان و عطا/کار من سهوست و نسیان و خطا/سهو و نسیان را مبدل کن به علم/من همه خلمم مرا کن صبر و حلم/ای که خاک شوره را تو نان کنی/وی که نگان مرده را تو جان کنی/ای که جان خیره را رهبر کنی/وی که بی‌ره را تو پیغمبر کنی/ دیده ی دل کو به گردون بنگریست/دید که اینجا هر دمی میناگریست/تو از آن روزی که در هست آمدی/آتشی یا بادی یا خاکی بدی/گر بر آن حالت ترا بودی بقا/کی رسیدی مر ترا این ارتقا(2)

با این تعبیر تبدیل خاک به زر از جمله عجیبترین و سحرانگیزترین اعمال و در عین حال در خور توجه ترین عمل در میان انسان ها و در طول زندگی بشر بوده است.

آنچه حافظ در پی توجه دادن مخاطبانشان به آن است این است که او می گوید اهمیت گدایی در میخانه آن قدر بالا و والا و فوق ارزشمند است که همچون تبدیل خاک به زر است.

اما میخانه کجاست. فخرالدین عراقی حکیم و غزلسرای بزرگ ایران به پیروی از عرفا و مشایخ ایران بزرگ، در انتهای دیوان ارزشمند غزلیاتش "میخانه و میکده" را عالَم لاهوت که جهانی مختص به خداوند و مرتبه ذات پروردگار است عنوان نموده است.

با این وصف در حقیقت میخانه جایی است که اگر کسی بتواند "در" آن را جارو کند و همچون گدایان مقابل آن گدایی کند همین عمل طرفه اکسیری(عمل نیکوی کم نظیر و کمیابی) است که هر کسی(مانند تبدیل خاک به طلا) قادر به انجام آن نیست.

در حقیقت اگر کسی بتواند خود را با عملش به در میخانه متصل کند و به درون میخانه راه یابد با این عمل به مرحله ای می رسد که خاک را با یک نگاه به طلا "تبدیل" خواهد کرد(3) و در حقیقت این مقام برای هر انسانی که عملش و خواستش این باشد رخ می دهد که در حقیقت مقام همپای مقام اولیا است. و خدا داناتر است.  

پانویس:

1ـ غزل حافظ اینگونه ادامه می یابد:

... به عزم مرحله عشق پیش نه قدمی/ که سودها کنی ار این سفر توانی کرد/ تو کز سرای طبیعت نمی‌روی بیرون/ کجا به کوی طریقت گذر توانی کرد/ جمال یار ندارد نقاب و پرده ولی/ غبار ره بنشان تا نظر توانی کرد/ بیا که چاره ذوق حضور و

نظم امور/ به فیض بخشی اهل نظر توانی کرد/ ولی تو تا لب معشوق و جام می خواهی/ طمع مدار که کار دگر توانی

کرد/ دلا ز نور هدایت گر آگهی یابی/ چو شمع خنده زنان ترک سر توانی کرد/ گر این نصیحت شاهانه بشنوی حافظ/ به شاهراه حقیقت گذر توانی کرد

2ـ ابیات مولانا در مثنوی اینگونه ادامه می یابد:

... از مبدل هستی اول نماند/هستی بهتر به جای آن نشاند/هم‌چنین تا صد هزاران هستها/بعد یکدیگر دوم به ز ابتدا/این بقاها از فناها یافتی/از فنااش رو چرا برتافتی/زان فناها چه زیان بودت که تا/بر بقا چسبیده‌ای ای نافقا/چون دوم از اولینت بهترست/پس فنا جو و مبدل را پرست/صد هزاران حشر دیدی ای عنود/تاکنون هر لحظه از بدو وجود/از جماد

بی‌خبر سوی نما/وز نما سوی حیات و ابتلا/باز سوی عقل و تمییزات خوش/باز سوی خارج این پنج و شش/در فناها این بقاها دیده‌ای/ بر بقای جسم چرا چسبیده‌ای/ هین بده ای زاغ این جان، باز باش/ پیش تبدیل خدا جانباز باش/ تازه

می‌گیر و کهن را می‌سپار/ که هر امسالت فزونست از سه پار/ گر نباشی نخل‌وار ایثار کن/ کهنه بر کهنه نه و انبار کن/ کهنه و گندیده و پوسیده را/ تحفه می‌بر بهر هر نادیده را/ آنک نو دید او خریدار تو نیست/ صید حقست او گرفتار تو نیست/ مرغ پرنده چو ماند در زمین/ باشد اندر غصه و درد و حنین/ مرغ خانه بر زمین خوش می‌رود/ دانه‌چین و شاد و شاطر می‌دود/ زآنک او از اصل بی‌پرواز بود/ وآن دگر پرنده و پرواز بود

3ـ دکتر غلامحسین دینانی، حافظ معنوی، ص 937

انتهای پیام/