تاریخ زرگری - زرگرخانه و زرگرباشی در تاریخ هنرصنعت ایرانی

به گزارش پایگاه خبری جهان طلا (گلدنیوز)،بر اساس آنچه در تاریخ دوران صفویه آمده، «زرگرخانه» در دوره صفویه و پس از آن، کارگاهی برای انجام دادن کارهای زرگری و ساخت جواهرات سلطنتی بوده و زیر نظر یکی از استادان این فن، ملقب به «زرگرباشی» فعالیت ها صورت می پذیرفته است.

در دستگاه های ضرب سکه زرگرخانه در دوران صفویه مثل «سبّاکی» برای خالص کردن طلای مغشوش؛ «قرص کوبی» برای کوبیدن قرص خالص زر؛ «آهنگری» برای تبدیل قرص به میلِ آهنگریِ شمش؛ «چرخ کشی» برای نوار کردن شمش ها به ضخامت معین طلا و نقره عبور داده شده از حدیده ی فولاد؛ «قطاعی» برای قطع کردن فلز به منظور ساختن سکه؛ «کهله کوبی» برای پهن کردن قطعه های تولید شده در مرحله قبل؛ «سفیدگری» برای سفید کردن رنگ طلا؛ «تخش کنی» برای جداکردن سکه های عباسی کم وزن؛ و در نهایت دستگاه «سکه کنی» برای تبدیل قرص های فلزی به سکه.

فرایندی که دانستنش برای طلاساز کنونی جالب توجه و با رویکرد هویت محور، اکنون را به دیروز متصل می کند.‌ چیزی که متن کنونی گلدنیوز هم به دنبال آن است.  

زرگرباشی؛ درستکار و مورد اعتماد 

به نقل از منابع تاریخی معتبر «زرگرباشی» فردی صالح، معتبر و مورد اعتماد بوده که در فن خود مهارت بسیار داشته است، او «عمامه خلیل خانی»، «کفش ساغری» و «چاقشور» می پوشید و مرکب های گرانبها سوار می شد.

زرگرباشی این موقعیت را داشت که همچون بزرگان کشور، در موقع لزوم به حضور شاه برسد، اما از افتخار بزرگ دربار، یعنی نشستن در حضور شاه، محروم بود.

وظایف زرگرباشی

آنچه باید در مورد وظایف زرگرباشی دانست این است که زرگرباشی بر کلیه کارگاه های زرگری که برای شاه کار می کردند، نظارت داشت و همچنین مباشر و بازرس همه صراف باشیان نیز بود. صراف باشیان گزارش کارهای انجام شده برای شاه را به زرگرباشی می دادند و او برای کار آن ها قیمت تعیین می کرد. همچنین ساخته های طلا که زرگران به دربار می فروختند، زیر نظر او بود. 

زرگرباشی در دوران صفویه، از «محصولات طلایی» که به دربار فروخته می شد، دو درصد و از آنچه در شهر فروخته می شد ۱ درصد حقوق دریافت می کرد؛ همچنین از طلا و نقره ای که از کشور خارج می شد، سهمی دریافت می کرد و همین منبع اصلی در آمدِ او را تشکیل می داد.

تعیین قیمت واردات طلا  

نحوه برخورد و سیاست شاهان و درباریان نسبت به موضوع مصنوعات و زیورهای زرین این گونه بود که آن ها فقط از مصنوعات و زیورهای زرین ساخت ایران استفاده نمی کردند، بلکه این اجناس را از مسافران، تاجران، و جهانگردانی که از کشورهای دیگر به ایران آمده بودند نیز می خریدند. در این موارد، گروهی از زرگران و در راس آن ها زرگرباشی به بررسی اجناس و تعیین قیمت برای آن ها می پرداختند. 

نظارت، بررسی، حل اختلاف 

 در دوران قاجار شماری زرگر که وظیفه تهیه خلعت و نشان برای مصارف دربار را به عهده داشتند تحت امر رییس «صندوق خانه» فعالیت می کردند؛ برخی از شهرها نیز زرگرباشی داشت، چنان که در شهر بیرجند معتمد و بزرگ زرگران بازار به زرگرباشی شهرت داشت و وظیفه او نظارت بر نرخ طلا، محک زدن طلاهای مشکوک و رفع اختلاف در مورد عیار طلا بود.  

زرگران در کنار ساخت انواع وسایل زرین از جمله ظروف، جام ها، وسایل نظامی و زیورآلات، به ضرب سکه هم می پرداختند. این سکه ها تا هنگام گیخاتو خان، حاکم ایلخانی، که جای یا پول کاغذی را رواج داد و زرگران، زر دوزان و صرافان را از ضرب سکه زر منع کرد، به عنوان وسیله داد و ستد مورد استفاده قرار می گرفتند.

یکی از مقامات دربار که در دوران صفویه ملقب به مقرب الخاقان، معیرالممالک یا ضرابی باشی بود، بر کار استادان شاغل در ضراب خانه نظارت می کرد تا سکه های طلا و نقره را به عیار و وزن معین و بدون غل و غش ضرب کنند. 

 

دستگاههای ضرب سکه

همانگونه که در ابتدای نوشتار عنوان شد در دوران صفویه، دستگاه هایی که برای ضرب سکه در زرگرخانه مورد استفاده قرار می گرفتند، عبارت بودند از: «سباکی» برای خالص کردن طلای مغشوش؛ «قرص کوبی» برای کوبیدن قرص خالص زر؛ «آهنگری» برای تبدیل قرص به میل آهنگری شمش؛ «چرخ کشی» برای نوار کردن شمش ها به ضخامت معین طلا و نقره که از حدیده ی فولاد عبور می دادند؛ «قطاعی» برای قطع کردن فلز به منظور ساختن سکه؛ «کهله کوبی» برای پهن کردن قطعه های تولید شده در مرحله قبل؛ «سفیدگری» برای سفید کردن رنگ طلا؛ «تخش کنی» برای جداکردن سکه های عباسی کم وزن؛ و در نهایت دستگاه «سکه کنی» برای تبدیل قرص های فلزی به سکه. 

در زمان صفویه، آرایش و نازک کاری کارهای فلزی ظریف تر از دوره های قبل شد و افزون بر سیم کوبی، زرنگ‌تر و طلاکوبی هم معمول شد که خود زیباتر شدن مصنوعات را سبب می شد. 

طلادوزخانه هم یکی از بخش های داخلی دربار شاهان بوده که در آن کارهای دستی تزئینی ساخته می شده است.

در این باره بیشتر بخوانید:

مروری گذرا بر فراز و فرود حرفه طلا و زرگری از هخامنشیان تا سده معاصر

پیرامون زبان زرگری ؛دوزو سزه تزه داز رزه مزه

تندیس نقره ای گاو زانو زده ایلامی اوج شکوه و عظمت هنر ایران

منابع: 

۱-دایره المعارف فرهنگ مردم ایران ج ۴ مرکز دایره المعارف بزرگ اسلامی 

۲- رستم‌التواریخ، رستم الحکما(محمد هاشم آصف)

۳- تذکره الملوک، به کوشش دبیرسیاقی تهران ۱۳۳۲

۴- حمدالله مستوفی، نزهه القلوب، به کوشش دبیرسیاقی تهران ۱۳۳۶

انتهای پیام/