«گنبد طلا» نماد شکوه و عظمت معماری بارگاه رضوی

گنبد طلا، زیباترین، درخشــنده ترین و مشهورترین جلوه حرم مطهر امام رضا(ع) و نماد شهر مشهد است که جلوه نمایی اش از دوردست ها پیداست و همواره محل توجه زائران و بازدیدکنندگان اقلیم کهن ایران بوده است. نمای این تشعشع زیبای معماری ایرانی که از بیرون با ورقه های مسی آب طلاکاری پوشیده و از داخل با قطارهای مقرنسِ گچیِ آینه کاری آراســته شده، به نماد شکوه، عظمت و مکنت بارگاه رضوی و معماران چیره دست ایرانی تبدیل شده است.
ماجرای استفاده از طلا برای گنبد رضوی به زمان شاه طهماسب صفوی باز می گردد. زمانی که شاه‌ طهماسب، دومین پادشاه صفوی که در نوجوانی به قدرت رسید همواره از شرق کشور با مشکل هجوم ازبک‌ها مواجه بود. او نذر کرد اگر در برابر ازبک‌ها به پیروزی برسد، گنبد بارگاه امام رضا(ع) را طلا کند. روز پیروزی او بر ازبک ها آغاز ادای نذر شاهانه بود. به این ترتیب در سال ۹۳۲ ه‍.ق برای نخستین بار نذر طلاکاری با ۱۸۹ کیلوگرم طلا برای گنبد و ۵۱ کیلوگرم برای میل گنبد، ادا شد و گنبد با خشت‌های طلا آراسته شد. در شیوه طلاکاری این سحرانگیزترین هنر معماری ایرانیان، مسگران و صفاران، ورقه‌های مسی را برش زده، پرداخته و به شکل خشت‌های قابل نصب بر بدنه آجری آماده نموده، سپس زرگران آنها را طلاکاری ‌کردند. در حقیقت معماران دوره صفوی بدون آن که در اصل بنای گنبد تغییراتی ایجاد کنند، نخست کاشی‌های گنبد را برچیده و پس از آن روی گنبد را با ورقه‌های مسی که رویه طلا داشت زراندود کرده و همچنین گلدستهٔ کنار گنبد را نیز به طلا آراستند.

معماری گنبد طلا همچون بسیاری از گنبدهای دیگر دو پوششی یا دو پوسته‌ای است، یک پوشش زیر گنبد و پوشش دیگر بالای آن قرار دارد.
پوستهٔ درونی (آهیانه) که از درون حرم دیده می‌شود، قدیمی‌ترین پوسته است و به‌روایتی پیش از خاکسپاری امام رضا(ع) موجود بوده و در اواخر سدهٔ نهم بر روی آن پوستهٔ بیرونی (خود) که گنبد طلایی کنونی است را ساختند. ارتفاع آن تا زیر نقطهٔ مرکزی حدود ۱۹ متر و تا بالای طوق گنبد ۳۱ متر است. در حقیقت پوشش اول گنبد، گنبدخانهٔ حرم است که از طاقی تاژ و مقرنس‌کاری شده تشکیل شده و به آن قبّه می‌گویند و پوشش دوم بر فراز آن است که به آن گنبد گفته می‌شود. اختلاف این دو پوشش، فضایی خالی به ارتفاع ۱۳ متر است. سنگینی گنبد بر دیوارهای تالار است که ضخامت آن حدود ۲٫۹ متر است. ارتفاع قبه از کف حرم ۱۸٫۸۰ متر و تا انتهای گنبد (راس گنبد) حدود ۳۱٫۲۰ متر است. محیط دور گنبد از سطح خارجی آن ۴۲٫۱۰ متر و ارتفاع آن تا نیزه گنبد برابر ۱۶٫۴۰ متر و ارتفاع سر طوق گنبد ۳٫۵ متر است. از ابتدای گنبد تا شروع انحنای گنبد ۴٫۷۹ متر است. گنبد ابتدا و پیش از طلاکاری با آجرهای زردرنگ ایرانی ساخته شده بود و پس از آن با کاشی تزیین یافت.
در دوران شاه عباس اول در سال ۹۹۷ ه‍.ق ازبک‌ها دوباره هجوم خود را آغاز و مشهد را تصرف کردند.آنها علاوه بر شهر به حرم و گنبد طلا نیز آسیب‌ رساندند، «عبدالمؤمن ازبک» ضمن تاراج آستان قدس، طلای گنبد و گلدستهٔ آن را به‌غارت برد. یکی از اقدامات شاه عباس تعمیر گنبد طلا بود و به این ترتیب اولین بار تعمیر گنبد طلای بارگاه رضوی در دوران او انجام شد و به دستور وی گنبد دوباره طلاکاری شد. در این دوره کتیبه ای به آن افزوده شد، این کتیبه یک قاب سرتاسری در بالای ساقه گنبد به خط ثلث با زمینه لاجوردی دارد که علیرضا عباسی خوشنویس مخصوص شاه آن را نوشته است. کتیبه دور گنبدِ این طلاکاری(بسم الله الرّحمَن الرحیم مِن عطائم توفیقاتِ الله سبحاَنُه أن وفّقَ السلطان الاعظمَ مولی ملوکِ….) فوق العاده زیباست، داخل نوار حاشیه کتیبه نام شاه عباس، علیرضا عباسی (خوشنویس کتیبه) و کمال الدین محمود یزدی (زرگر آستان قدس) آمده است.

شاه عباس اول نذر کرده بود که اگر بتواند بر ازبک‌ها پیروز شود از اصفهان پیاده به پابوس امام رضا(ع) بیاید، به همین منظور در سال ۱۰۱۰ ه‍.ق طی ۲۸ روز ۱۹۹ فرسخ را پیمود. در این دوره حکومت ایران با عثمانی جنگ داشت، با توجه به این‌که کربلا در دست عثمانی‌ها بود، شاه عباس می‌خواست توجه مردم را به مشهد و زیارت امام رضا(ع) جلب کند، به همین منظور خودش پیاده از اصفهان که پایتخت بود، به مشهد سفر کرد.
سال ها بعد در جریان زلزله مهیب مشهد در سال ۱۰۸۴ قمری، خسارات زیادی به بناهای مشهد و حرم رضوی وارد شد و گنبد طلا در این حادثه ترک برداشت و تعدادی از خشت‌های طلای آن ریخت. پس از آن به فرمان شاه سلیمان صفوی گنبد مطهر تعمیر و دوباره طلاکاری شد.

پس از تعمیر گنبد طلا چهار قاب که به کتیبه چهارگانه گنبد معروف است به آن افزوده شد، محمدرضا امامیِ اصفهانی (خوشنویس وقت) کتیبه را نوشت و متن آن توسط حسین خوانساری (ادیب و فقیه برجسته در دوره صفوی) تنظیم شد.
در سال ۱۳۳۰ قمری نظامیان روسیه وارد شمال ایران از جمله مشهد شدند و حرم مطهر و گنبد طلا را بمباران کردند. این هجوم به مردم و حرم به آشوب آخرالزمان و عاشورای ثانی مشهور شد که باعث آسیب بسیاری به حرم و به ویژه گنبد طلا شد، در جریان این حادثه روس‌ها با بی شرمی بسیار بر روی بام حرم رفتند و با شکستن پنجره‌های گنبد، از بام به مردم تیراندازی کردند، بنا به گزارش‌ها ۱۸ نقطه گنبد طلا سوراخ شد. وضعیت آستان قدس و کشور در آن زمان بدتر از آن بود که امکان نوسازی کلی نمای گنبد وجود داشته باشد، در نهایت مرتضی قلی‌خان طباطبایی(تولیت وقت) با حمایت مالی حسین میرزای نیره الدوله(والی خراسان) تا حدودی کار تعمیر حرم و گنبد طلا را انجام دادند. در مرمت نهایی مربوط به سال ۱۳۵۷ خورشیدی برخی از آثار باقی مانده از گلوله‌ها تعمیر و طلای گنبد مرمت شد. با برنامه ریزی های انجام شده آخرین طلاکاری گنبد هم در سال ۱۳۵۹ به پایان رسید.
حالا این بالاترین و پربیننده ترین دورنمای حرم، با طلای ناب به کار رفته در خود به گنبدی زیبا که نماد خوش ذوقی و شناخت عمیق معماران ایران از توازن، هندسه و ابعاد متنوع هنر است، برای نشان دادن قدرت فرهنگ و هنر ایرانی و کُرنش دربرابر مذهب بخصوص جایگاه امام شان در ایران، تبدیل شده است.

نویسنده :اصغر کشانی

انتهای پیام/