دو نمونه سحرانگیز از گنجینه قرآن های طلاکاری

به گزارش گلد نیوز قرآن های با جلد، حاشیه و خط آب طلا در میان آثار به جا مانده از گنجینه فرهنگ ایرانی و اسلامی، علاوه بر زیبایی، نشان از احترام ایرانیان و مسلمانان به حفظ و نگهداری منابع به جامانده به بهترین، مقاوم ترین و ماندگارترین شکل ممکن در تاریخ خود دارد.گنجینه های طلاکاری شده در میان قرآن ها.

دو اثر برجسته

در این میان دو اثر برجسته، سحرانگیز و خیره کننده بیش از دیگر آثار تاریخی، خودنمایی می کنند،

اولی قرآنی بسیار زیبا و یکی از نفیس‌ترین و قدیمی‌ترین قرآنهای تاریخ اسلام است که در روستای نِگِل در 65 کیلومتری جاده سنندج - مریوان استان کردستان و در مسجد عبدالله بن عمر نگهداری می شود؛ قرآنی متعلق به صدر اسلام که با خط کوفی و تزئینات آب‌طلا بر روی پوست آهو توسط عثمان بن عفوان نوشته شده است

و دیگری به عنوان مهم‌ترین قرآن به جا مانده منسوب به دست‌خط مبارک امام علی ابن ابوطالب(ع) است که بر روی ورق پوست آهو نگاشته شده است؛ اندازه این قرآن، 8/5 در 5 سانتی‌متر است که دو صفحه اول این قرآن دارای تذهیب بوده و جدولها در هر صفحه طلاکاری شده است.

اهمیت قرآن های خطی طلاکاری

در میان آثار به جا مانده از گذشته پر افتخار ایران، قرآن‌های خطی از اهمیت بسیار بالایی برخوردارند. این منابع به جا مانده از قرون گذشته به دلیل رویکرد منحصر به فرد سندیت تاریخی، دربردارنده حفظ محتوای کلام الهی، قرنهاست که از اهمیت‌ ویژه ای برخوردار است.

شکی نیست که ماندگاری فیزیکی این مکتوبات حاوی وحی و کلام الهی ارتباط بسیاری به جنس اوراق و کیفیت به کار رفته در مرکب آن دارد به همین خاطر است که قرآن های نفیس به جا مانده در تاریخ با جلدهای زرکوب، تذهیب های طلاکاری شده اطراف صفحات و خطوط منقش به آب طلا در قرآن ها به کار گرفته شده است که مشخص است علاوه بر در نظر گرفتن جنبه های زیبایی شناسانه به ابعاد احترام آمیز در حفظ کلام وحی نیز توجه شده است.

ساختار نسخه های خطی

در خصوص ساختار نسخه های خطی باید دانست که این نسخه ها اوراقی است که بر روی آن مطالبی با دست توسط قلم و مرکب نوشته شده و اوراق از یک طرف به هم متصل و پیوسته و از طرف عطف بین دو جلد قرار دارند. استنساخ کتاب از زمانی که صنعت چاپ نبود، شکل گرفته و رواج پیدا کرد.
در ایران نسخ خطی متعددی در حوزه‌های مختلف نوشته شده و بعد از گذشت اعصار و قرون به یادگار مانده است. تعداد مشخصی از وجود منابع خطی در ایران در دست نیست؛ با وجود این چیزی حدود 500 هزار نسخه خطی در موضوعات مختلف شناسایی شده و در گنجینه های نسخ خطی ایران نگهداری می‌شوند.

ارزش تاریخی نسخه های خطی

نسخه‌های خطی از نظر تاریخی و علمی دارای ارزش، اهمیت‌ و راهگشای دانشمندان و پژوهشگران اند. از میان تمامی نسخ خطی کتابت شده، قرآن‌های خطی بیش از دیگر منابع حائز اهمیت‌اند. این امر نه تنها از وجه مقدس بودن قرآن، که از منظر ارزش‌های هنری به کار بسته در نسخ نیز قابل تامل است.

از منظر کارشناسان هنری، بیشترین وجوه و متنوع ترین اله مان های هنر اسلامی در دوره‌های مختلف در قرآن‌های خطی به کار رفته‌ و از این نظر چه در خط و چه در تذهیب و سایر هنرهای به کار رفته در متون، می‌توان این آثار را سرآمد دیگر نسخ خطی در دوره‌های مختلف دانست. از طرفی قرآن‌های خطی عموماً به سفارش شاهان و امیران کتابت می‌شده و علاوه بر تمام و کمال بودن از حیث هنری، از منظر تاریخی نیز ارزشمند و قابل مطالعه‌اند.

استفاده از طلا برای جلدسازی

از طلا برای جلدسازی و افشان‌گری کاغذ استفاده می‌شود.

از نظرگاه هنر صحافی و جلدسازی سنتی ایرانی، طرز استفاده از طلا برای جلدسازی یا همان طلاکاری جلد و افشان‌گری کاغذ بدین صورت است که شمش طلا را در بین پوست آهو قرار داده، آن را می کوبند تا ابتدا به‌صورت قطعات نازک و سپس پودر تبدیل گردد، بعد از تبدیل شدن به پودر آن را در ظرفی می ریزند، مقداری عسل به آن اضافه می‌کنند و با انگشت آن را هم می‌زنند تا طلا در عسل حل شود، سپس عسل را از طلا جدا می‌کنند،

بدین صورت که باید از حلال آن، آب گرم استفاده کرد، یعنی آب گرم را به طلا اضافه نموده و هم می‌زنند و بعد از ته نشین شدن طلا، آب اضافه را در ظرفی ریخته این عمل چندین مرتبه تکرار می‌شود تا عسل به صورتی کامل از طلا جدا شود. بعد از آن چسبی از محلول لعاب سریشم یا صمغ به داخل طلا ریخته مخلوط نموده و با سنگ عتیق صیقل داده می شود.

صنعتگران معتقدند اگر رنگ محلول به‌دست آمده تیره رنگ شود، چسب آن زیاد بوده و باید به آن آب اضافه کرد تا درصد چسب کمتر شود و اگر طلا به کاغذ نچسبد باید به آن آب چسب اضافه کرد و سپس آن را استفاده کرد. اگر کسی بخواهد از آب طلا استفاده نماید باید شمش را به زرگری دهد تا آن را به آب طلا تبدیل نماید، بعد آن را مورد استفاده قرار دهد.

غنی‌ترین موزه قرآن جهان

گنجینه مخطوطات آستان قدس رضوی یکی از مهمترین مراکز نگهداری منابع خطی است. گفته می‌شود که در این بخش از کتابخانه تعداد 22 هزار نسخه خطی قرآن کریم نگهداری می‌شود؛ از این رو گنجینه قرآن و نفایس موزه مرکزی آستان قدس، نخستین و غنی‌ترین موزه قرآن جهان به شمار می‌آید.

اما اهمیت این مرکز تنها به نگهداری تعداد نسخه‌های قرآنی نیست، بلکه به قدمت قرآن‌هایی است که از دوره‌ ائمه اطهار(ع) در این مرکز نگهداری می‌شود. در حقیقت قدیمی‌ترین قرآن‌های خطی این مرکز قرآن‌های منسوب به دست‌خط مبارک ائمه اطهار(ع) است. این نسخ قرآنی از سوی ارادتمندان به آستان قدس رضوی وقف یا اهدا شده که 100 نسخه آن مربوط به قرن اول تا سوم قمری بر روی پوست آهو کتابت شده و منسوب به دستخط مبارک هشت تن از ائمه اطهار(ع) است.

قرآن‌های منسوب به دستخط امام علی(ع)، امام حسن(ع)، امام حسین(ع)، امام سجاد(ع)، امام صادق(ع)، امام رضا(ع) و همچنین چهار نسخه دیگر از جزوات قرآنی منسوب به دیگر ائمه اطهار(ع) از شاخص‌ترین قرآن‌های این گنجینه است. عموم این قرآن‌ها در دوره صفویه به آستان قدس رضوی اهدا و یا وقف شده که در پشت برخی از این قرآن‌ها وقف‌نامه آنها به خط شیخ بهایی ذکر شده است.

قرآن نِگِل با تزئینات آب‌طلا

نِگِل نام روستایی خوش منظره در 65 کیلومتری جاده سنندج - مریوان در استان کردستان با جمعیت حدود 2 هزار نفر و در زمینی سنگلاخ بنا شده است. آنچه به روستای زیبای نگل (نوگل) جلوه‌ای روحانی و مقدس بخشیده، وجود قرآن بسیار زیبایی متعلق به صدر اسلام است که با خط کوفی و تزئینات آب‌طلا بر روی پوست آهو نوشته شده است.و به اصطلاح قرآنی طلاکاری شده است.

در مورد نحوه کشف این قرآن ارزشمند در این روستا روایت های متعددی نقل شده است. مشهورترین این روایت‌ها این است که در حدود هزار سال پیش چوپانی از کنار روستای کنونی اما بی سکنه نگل درحال گذر بوده که در میان سبزه‌های اطراف متوجه گُل زیبایی می‌شود و وقتی به آن نزدیک می‌شود، مشاهده می‌کند که هر برگ به رنگی جلوه‌گر است، روستایی تصمیم می‌گیرد آن را به خانه‌اش ببرد

بنابراین تلاش می کند آن را از خاک بیرون ‌آورد که ناگهان زیر پایش خالی می شود، پایش فرو می‌رود و چاله ای غیرعادی در زیر گُل مشاهده می‌کند. او پس از کاوش و کندن زمین به صندوقچه‌ای که در این چاله قرار گرفته است پی می‌برد.

با خبر دادن به اهالی روستای همجوار مردم تصمیم به ساختن مسجدی در این محل می‌گیرند و پس از اتمامِ ساختمان مسجد، مردم در اطراف آن مکان مقدس خانه ساخته و نام روستا را به خاطر این گلهای زیبا که چوپان آنها را کنده بود «نوگل» نامگذار کردند که به مرور زمان به «نگل» تغییر نام یافت.

سبقه تاریخی

طبق بررسی‌های انجام شده این قرآن یکی از قرآنهایی است که در صدر اسلام توسط عثمان بن عفوان نگاشته شد که برای چهار اقلیم مسلمان‌نشین جهان ارسال شد و بر طبق روایات اهل سنت این قرآن توسط عبدالله بن عمر به این محل آورده شد و به همین دلیل مسجد روستای نگل را بنام مسجد عبدالله بن عمر نامگذاری کردند.

این کلام‌الله که به طول 60 سانتی‌متر و عرض 22 و ضخامت 15 سانتی‌متر است با خطی درشت و زیبا نگاشته شده و در زمان حجار بن یوسف اعراب‌گذاری شده است. قرآن نگل، یکی از نفیس‌ترین و قدیمی‌ترین قرآن های تاریخ اسلام محسوب می‌شود که بر روی پوست نگارش یافته و قطع رحلی بزرگ دارد.

از دوران کشف این قرآن، این کلام الهی، چندین بار به سرقت رفته است ولی خوشبختانه با کشف قرآن از دست سارقان و بازگشت آن به محل اصلی تا امروز این قرآن در این مسجد حفظ و نگهداری شده که زیارتگاه مردم بومی محل است.

قرآن طلاکاری منسوب به دست‌خط امام علی(ع)

از جمله مهم‌ترین قرآن های به جا مانده از قرون گذشته در جغرافیای وسیع سرزمین ایران، قرآن منسوب به دست‌خط مبارک امام علی(ع) است. این قرآن یکی از قدیمی‌ترین قرآن‌های موجود در این گنجینه، قرآنی است که اصل آن پس از اشغال پاکستان توسط نظامیان انگلیس، توسط انگلیسی ها قبضه و به کتابخانه انگلستان منتقل می‌شود.

نسخه موجود در ایران چاپ عکسی (فاکسی‌میله) است که توسط یک ناشر پاکستانی به آستان مقدس رضوی اهدا شده است. گفته شده، عشق و ارادت به خاندان اهل بیت علیهم السلام، انگیزه این ناشر برای انجام چنین کاری بوده است. این نسخه که از طرف آقای بختیارالدین احمد در سال 1390 هجری شمسی به کتابخانه آستان قدس رضوی اهدا شده، بر روی ورق پوست آهو نوشته شده است.

اندازه این قرآن، 8/5 در 5 سانتی‌متر است. دو صفحه اول این قرآن دارای تذهیب بوده و جدولها در هر صفحه طلاکاری شده است. صفحه اول قرآن 4 سطری و بقیه صفحه ها 5 سطری می باشد و دارای اعراب گذاری می باشد. این قرآن کوچک شامل سوره های متبرکِ یاسین، صافات و زمر است.

در پایان این قرآن عبارت «کتبه علی بن ابیطالب» و مُهر یکی از امیران وابسته به دربار «شاه جهان» و یادداشت فرماندار انگلیسی لاهور بنام چارلز ریکس در سال 1854 میلادی آمده است. این قرآن به همراه دیگر قرآن های نفیس منسوب به ائمه اطهار علیهم السلام، در زمان اشغال شهر پنجاب توسط انگلیسی ها از قلعه لاهور به لندن منتقل شده است.

انتهای پیام/

منابع ویراستاری شده:
۱-شیرین کریمی، هنر صحافی و جلدسازی سنتی ایرانی، پرنون، ۱۳۹۸
۲-محمدرضا فاضل هاشمی، تسنیم، ۱۳۹۴
۳-بخش فرهنگی باشگاه خبرنگاران تسنیم