کویر لوت پر ظرفیت ترین مکان شهاب سنگ ها

 با توجه به تنوع زمین‌شناسی ایران و اهمیت حفظ زمین‌شناسی و میراث فرهنگی، در حوزه حفظ زمین‌شناسی در تهران و سایر استان‌ها خیلی کار خارق‌العاده‌ای انجام نداده‌ایم، اما در حوزه زمین‌شناسی ازجمله گوهرسنگ‌ها و شهاب‌سنگ‌ها دارای تنوع زیادی هستیم، به‌طور مخصوص چه نوع گوهرسنگ‌هایی به طور خاص در کدام مناطق یافت می‌شوند و ظرفیت‌های توسعه اکتشاف و بهره‌برداری از این منابع چگونه است و آیا در این حوزه از فناوری‌های نوین استفاده می‌شود یا صرفاً با روش‌های قدیمی پیش می‌رویم؟

کیانی: در ایران تقریباً ۴۰ تا ۵۰ نوع گوهرسنگ داریم که چندین گوهرسنگ در حوزه سنگ‌های قیمتی می‌گنجند؛ ازجمله فیروزه نیشابور که چهار معدن فیروزه در نیشابور، جنوب دامغان، معدن مس «میدوک» در شهر بانک و جدیداً چهارمی در استان سیستان و بلوچستان و شمال غرب زاهدان پیدا شده و این چهار معدن فیروزه هستند که ظرفیت بسیار برای تولید فیروزه دارند، باقی مناطقی که دارای سنگ‌هایی به نام فیروزه آذربایجان است، در حقیقت فیروزه نیست و درواقع «کریزوکولا» و «مالاکیت» هستند که متأسفانه به‌نام فیروزه در بازار مصطلح شده‌اند.

اما ارزشمندترین سنگ ایران، سنگ «دمانتوئید گارنت» یا «گارنت سبز» کرمان است که در شهرستان جیرفت بخش صوغان و روستای باغ برج معروف است به‌طوری‌که آنجا کشت می‌شود و داخل سنگ‌های «اُفیولیتی» و «سرپانتینیت» آن منطقه قرار دارد که گران‌ترین سنگ ایران است و تراش‌خورده آن در بازار‌های جهانی تا هر قیرات یک‌هزار دلار فروش می‌رود.

در سراسر ایران و بیشتر مناطق کشور ظرفیت «عقیق»، «کوارتز»، «داسیت» و «ابسیدین (Obsidian)» در شمال غرب کشور ازجمله استان اردبیل داریم، همچنین انواع پالت‌های رنگی قرمز، قهوه‌ای و زرد در استان همدان با کوه الوند و استان کرمان با کوه لاله‌زار یا استان لرستان و ... در حوزه سنگ‌های قیمتی و گوهرسنگ‌ها ظرفیت بالایی دارند و همانطور که عرض کردم ۵۰ نوع گوهرسنگ در کشور داریم که چند نمونه از این گوهرسنگ‌ها به‌عنوان کلکسیونی هستند و قابل تراش نیستند، مانند سنگ «اسکولسیت» (scolecite)، «انارکیت» (Anarakite) یا «ولکانیک» که تقریباً در استان اصفهان شهر انارک و معدن سرب و روی نخلک شامل «اسکولسیت» (scolecite)، «انارکیت» (Anarakite) یا «گارنت» در این معدن قرار دارند، اما چند نوع از این سنگ‌ها به‌عنوان تراش‌خورده مورد استفاده قرار می‌گیرد که شاخص‌ترین‌شان فیروزه نیشابور است که فیروزه به‌عنوان نخستین معدن دنیا به‌لحاظ گوهرسنگی و فعال‌ترین معدن قدیمی دنیا و کهن‌ترین معدن دنیا از آن استخراج می‌شود.

در ایران اما زمرّد، یاقوت یا الماس به‌عنوان جواهر یافت نشده، البته ظرفیتهایی به شکل تندیس بوده که برخی به‌عنوان جواهر کیفیتی نداشتند و درحقیقت صنعتی هستند؛ مانند کراندوم، کرندوم یا کوراندوم آبی (Corundum) که در استان همدان قرار دارد که ارزش جواهری خاصی ندارد.

در کشورمان از ظرفیت‌ها به صورت دستی، مکانیزه و فاصله‌های معدنی بهره می‌برند، به جز فیروزه نیشابور که به صورت رسمی استخراج می‌شود، مابقی ظرفیت‌های گوهری کشورمان به‌صورت محصول جانبی معادن فلزی هستند؛ مانند «عقیق»، «کوارتز»،«کانی گارنت»، «مالاکیت»، «کریزوکولا» و ... همه به‌عنوان محصول جانبی هستند، حتی برخی از اینها مانند فیروزه «میدوک» در استان کرمان به‌صورت انفجاری همراه رگه‌های مس بیرون می‌آوریم و این انفجار موجب می‌شود کل رگه تخریب شده و بعضاً ۲۰ تا۳۰ درصد به صورت گوهری در معدن «اسفوردی» بافق استان یزد بازیافت شود و ایران دارای آپاتیت‌های (Apatite) بسیار خوبی است که متأسفانه آنها هم در حال تخریب هستند که برای برای استفاده در تولید اسید فسفریک مورد استفاده قرار می‌گیرند.

 با توجه به اینکه ایران در کمربند کوه‌زایی آلپ - هیمالیا قرار دارد، چه ارتباطی بین فرآیند‌های تکتونیکی (زمین‌ساخت) و تشکیل کانی‌های قیمتی و نیمه‌قیمتی در کشور وجود دارد؟

کیانی: همانطور که می‌دانید در کمربند کوهستانی آلپ - هیمالیا هستیم و فشار‌های تکتونیکی به‌خصوص فرآیند کوه‌زایی کوه «لارامین» داریم که از ۶۵ سال قبل آغاز و این موجب شده یک سری توان‌های «ماگمایی» یا سریال‌های «ماگمایی» داشته باشیم که بخشی مربوط به سنگ‌های دگرگونی «سیبری» است که به‌عنوان ظرفیت سنگ‌های دگرگونی است و سنگ‌های دگرگونی جان مانند «گارنت» و «آندالوسیت» که از ظرفیت اصلی سنگ‌های دگرگونی هستند یا سنگ‌های دگرگونی «اسکارنی» یا «تاکتیت‌ها» که ظرفیت گارنت، اپیزود و بلورها یا مگنتیت (Magnetite) دارند.

ایران در کمربند کوهستانی آلپ - هیمالیا قرار دارد و فشار‌های تکتونیکی به‌خصوص فرآیند کوه‌زایی کوه «لارامین» از ۶۵ سال قبل آغاز و موجب شده یک سری توان‌های «ماگمایی» یا سریال‌های «ماگمایی» داشته باشیم که بخشی مربوط به سنگ‌های دگرگونی «سیبری» است

برخی گوهر‌ها نیز قدیمی‌تر هستند که مربوط به دوره «کامبریَن» یا «اینفراکامبرین» می‌شود که تقریباً به سری هرمز و گنبد‌های نمکی مربوط می‌شود، مانند استان البرز، بوشهر و استان فارس. در درون گنبد‌های نمکی باز «گارنت»، «کوارتز»، بلورهای «هماتیت» و سنگ‌های قیمتی و نیمه‌قیمتی دیگر را داریم، اما اصولاً چون در کمربند ارومیه ـ پلدختر و دگرگونی سیرجان و از  غرب به جنوب شرق داریم اکثر ظرفیتهای گوهری در این مناطق واقع شده، به جز سنگ‌هایی که در شرق کشور مانند عقیق‌ خراسان جنوبی، در شهر اسفراین بیرجند، بیشه یا استان خراسان رضوی دارای عقیق هستند و فیروزه نیشابور که یک کمربند آتشفشانی است که منطبق با کمربند زاگرس نیست و خود در آنجا ایجاد شده و اینها ظرفیتهای گوهرسنگی کشور هستند.

 برسیم به شهاب‌سنگ‌شناسی که در انجمن در حال تحقیق و پژوهش هستید، تاکنون چه تعداد شهاب‌سنگ در ایران شناسایی و ثبت شده، اطلاعاتی درباره ویژگی‌های این شهاب‌سنگ‌ها شامل نوع، ترکیب، سن و سایر مشخصات مربوط به آنها دارید؟

کیانی: خوشبختانه ایران یکی از کشور‌های پرظرفیت در زمینه جست‌و‌جو و اکتشاف شهاب‌سنگ‌هاست و با توجه به اینکه سرزمین خشکی داریم (یعنی جنگل و مزارع ما کمتر است)، شهاب‌سنگ‌ها در تمام مناطق ایران سقوط می‌کنند، یعنی حتی در مناطق شمالی، جنگلی زاگرس و البرز سقوط می‌کنند، اما به‌دلیل اینکه فعالیت‌های زیستی، تخریبی و فرسایشی زیاد است بعضی‌ از این شهاب‌سنگ‌ها پیدا نمی‌شوند و سالانه شاید چندین هزار تُن شهاب‌سنگ در سطح کره زمین بارش می‌کند و عمدتاً در دریا و اقیانوس‌ها سقوط می‌کند.

ایران دارای کویر مرکزی و بیابان لوت است و حتی دریاچه‌های استان‌های مرکزی خشک شده‌اند، مانند دریاچه بختگان، دریاچه جازموریان و اطراف استان‌ها، به‌خصوص کویر و بیابان لوت که در این مناطق پرظرفیتترین شهاب‌سنگ‌ها را داریم و تقریباً بالای یک‌هزار عدد شهاب‌سنگ را در مجموعه آزمایشگاه گوهرشناسی و شهاب‌شناسی کیپا و کیان پارس و مؤسسه گوهرشناسی «تحسین» مستقر در پارک علم و فناوری دانشگاه خوارزمی داریم که در مرکز رشد مستقر هستند که این آزمایشگاه‌ها بالای یک‌هزار شهاب‌سنگ را ثبت کرده‌اند و در گسل شهاب‌سنگ‌ها به‌صورن رفرنس فعالیت می‌کنند که بعضی‌ها به‌عنوان مقالات علمی ـ پژوهشی توسط دانشگاه خوارزمی و دانشگاه تهران مورد پژوهش قرار می‌گیرند و در خارج از کشور نیز مقالاتی داریم و حتی مقالات ISI در این زمینه انجام می‌شود و یک کتاب هم در زمینه شهاب‌سنگ‌ها به نام «مقدمه‌ای بر شهاب‌سنگ‌ها» نگاشته‌ام.

ایران ظرفیت اینکه بتواند انواع شهاب‌سنگ‌ها را مورد شناسایی قرار داده و آن را طبقه‌بندی کند و خوشبختانه بومی شده است، درحالی که پیش از این برای شناسایی شهاب‌سنگ به خارج از کشور مانند فرانسه، آمریکا، اروپا و استرالیا می‌رفتند، اما توانستیم در یک دهه اخیر شناسایی شهاب‌سنگ‌ها را بومی‌سازی کنیم و شهاب سنگ‌هایی از نوع کربنی «آکندریتی» یا کشف شده از سیارک «وستا» و حتی سیارکی‌های دیگر و غیرسیارکی‌ها مانند «کُندریت» و آهنی‌ها و سیارات که متلاشی شده هستند، پیدا کردیم.

همچنین دو شهاب‌سنگ آهنی بزرگ را در استان لرستان شناسایی کردیم که هرکدام تقریباً ۴۰ کیلوگرم وزن دارند و هسته یک سیارک یا سیاره متلاشی شده بودند و دانشجویانی برای بررسی آن گذاشتیم و جالب است بدانید داخل شهاب‌سنگ‌های پیدا شده طلا و کانی الماس بود و یک‌ شهاب‌سنگ را شنایایی کردیم با کانی الماس و در شهاب‌سنگ آهنی هم مقدار جزئی طلا داشت.

 شواهدی مبنی بر شهاب‌سنگ باستانی در ایران داشتید،اطلاعاتی در زمینه منظومه شمسی در شرایط اولیه دارید؟

کیانی: در دوران باستان خیلی از روزنامه‌ها دیدم که قطعاتی به نام سنگ گذاشتند، اما به ما از طریق میراث فرهنگی خبر نداده‌اند که بتوانیم این سنگ‌ها را که در مناطق باستانی و قبرها یافت شده‌اند، مورد بررسی قرار دهیم.

قدیمی‌ترین شهاب‌سنگ در کشور شهاب‌سنگ «اشتهارد» است که در زمان ناصرالدین شاه در منطقه اشتهارد فرود آمده و مردم محلی این شهاب‌سنگ را شبانه پیدا می‌کنند، چراکه به چشم دیده بودند که سقوط کرده و این شهاب‌سنگ‌ را تحویل دربار می‌دهند و ناصرالدین شاه قاجار هم متأسفانه طی سالیان مختلف قسمتی از شهاب‌سنگ‌ را به دولت‌های مختلف هدیه کرده، حدود ۴۵ کیلوگرم باقی مانده این شهاب‌سنگ در کاخ گلستان مورد بازدید عموم قرار گرفته است.

 یعنی حدود ۲۰ کیلوگرم از شهاب‌سنگ «اشتهارد» توسط ناصرالدین شاه به مقامات سایر کشورها هدیه داده شده است؟

کیانی: بله. از ۶۵ کیلوگرم اولیه ۴۵ کیلوگرم باقی مانده است.

با توجه به تغییرات اقلیمی و اثرات آن بر محیط زیست، فعالیت‌های معدنی (ازجمله استخراج گوهرسنگ‌ها) چه تأثیری بر محیط زیست دارند و چه راهکار‌هایی برای کاهش اثرات منفی و توسعه پایدار این فعالیت‌ها وجود دارد؟

کیانی: متأسفانه در کشورمان محیط زیست و زیست محیطی معدن خیلی رعایت نمی‌شود و این واقعیتی است و بخش‌ها و عوامل مختلفی دارد که یکی از آنها نبود تجهیزات است، دیگری دولتی بودن خیلی از معادن است، یعنی سرپوش گذاشته می‌شود، برخی معادن کشور به‌خصوص در حوزه آب و آهن مانند «چادرملو» که فعالیت‌های زیست‌محیطی به‌لحاظ آب دارد.

به‌عنوان مثال ایران ظرفیت عقیق زیادی دارد، اما در بسیاری از مناطق ایران ثبت دولت نشده‌اند، چراکه بسیاری از مناطق کوچک است و مردم نیز مقصر نیستند و مردم خود آنجا را به صورت دستی استخراج و برداشت می‌کنند و این موجب می‌شود رگه‌ها گم شود و به صورت غیراصولی استخراج کنند که زیست محیطی واقعاً آسیب می‌بیند، به‌خصوص در مناطق شرق کشور این اتفاق زیاد رخ می‌دهد، درحالی که اگر بتوان اینها را به صورت مکانیزه در قالب تعاونی‌های مردمی انجام داد، خوب است و در این باره راهکارهایی داریم که مردم چگونه باید در این زمینه فعال شوند، مانند فیروزه نیشابور که یک الگوی خوبی از نظر مردمی شدن و تعاونی شدن در معدن است، اما بسیاری از اینها به‌دلیل فقر فرهنگی یا فقر مالی است.

به‌عنوان مثال مردم محلی در کرملان «گارنت» را به‌‌صورت دستی استخراج می‌کنند و چند صد نفر در یک کوه در یک منطقه کار می‌کنند و هرکدام منطقه‌ای را گرفته و حفاری می‌کنند و اگر بتوان اینها را سر و سامان داد و در قالب تعاونی‌هایی باشد، هم ارزش افزوده بیشتری پیدا می‌کنند و به‌لحاظ آسیب زیست‌محیطی بهتر می‌توان این موضوع را کنترل کرد، به‌خصوص می‌توان مصرف آب را در کشور پایین آورد.

 آنا