درباره شب یلدا جذاب ترین شب سال

به گزارش سایت طلا گلد نیوز شب یلدا، به عنوان طولانی‌ترین شب سال، یکی از کهن‌ترین و مهم‌ترین جشن‌های ایرانیان است که در طول تاریخ، نه‌تنها در سراسر ایران، بلکه در مناطق مختلف کشور با آیین‌ها و رسوم خاصی گرامی داشته می‌شود؛ این جشن، ریشه در فرهنگ، اسطوره و هویت ایرانی دارد و همواره با نمادهای وحدت، همدلی و امید به روزهای روشن همراه بوده است. نزدیک به چند هزار سال است که ایرانیان آخرین شب پاییز یعنی شب یلدا را که تاریکترین و درازترین شب سال است جشن می گیرند و آیین‌ها و رسوم مختلفی را در این شب به یاد ماندنی در کنار هم سپری می‌کنند.

بر اساس باور ایرانیان باستان، نبرد آسمانی میان دو جبهه اهریمنی و اهورایی اتفاق افتد و این نبرد تا پایان پاییز که با رگبارها و باران‌ها توام است، ادامه دارد؛ از این رو مردم باید در "شب چله" شب زنده‌داری کنند و بیدار باشند؛ چون ممکن است نَحسی این تاریکی و ظلمتِ اهریمن آنها را بگیرد و آنها را به خواب غفلت فرو ببرد!

"شب چله" که به عنوان یکی از شب‌های مقدس در ایران باستان مطرح بوده و ریشه عمیقی در باورها و اعتقادات مردم این سرزمین دارد جشن "چله" قدمتی حدود ۸ هزار ساله دارد، ولی به‌صورت رسمی در گاهشماری ایرانیان باستان از سال ۵۰۲ پیش از میلاد در زمان داریوش یکم به تقویم رسمی ایرانیان باستان راه یافت.

مردمان آن روزگاران ملاحظه می‌کردند که در بعضی ایام و فصول، روزها بسیار بلند می‌شود و در نتیجه در آن روزها، از روشنی و نور خورشید بیشتر می‌توانستند استفاده کنند؛ از این رو این اعتقاد پدید آمد که نور و روشنایی و تابش خورشید نماد نیک و موافق بوده و با تاریکی و ظلمت شب در نبرد و کشمکش هستند.

آنها همچنین دریافتند که کوتاه‌ترین روزها، آخرین روز پاییز و شب اول زمستان است و بلافاصله پس از آن روزها به تدریج بلندتر و شب‌ها کوتاه می‌شود، از همین رو آن را شب زایش خورشید (مهر) نامیدند و آن را آغاز سال قرار دادند.

از آیین‌های رایج و معروف شب یلدا می‌توان به آتش روشن کردن، قصه گویی ریش سفیدان و بزرگان، خوردن تنقلات و حافظ خوانی اشاره کرد.

«برخی از مورخان همچون ابوریحان بیرونی در کتاب ‘آثارالباقیه’ و نیز پژوهشگران معاصر مانند دکتر هاشم رضی، آیین یلدا را با آیین مهر ایرانیان مرتبط دانسته‌اند و آن را جشن تولد مهر یا خورشید می‌دانند؛ جشنی که در آن، نور بر تاریکی بلندترین شب پیروز می‌شود.»

«ایران یکی از نقاط محوری در شکل‌گیری تمدن بشری است و اگر روبنای تمدن‌های کنونی را کنار بگذاریم، بسیاری از دستاوردها به تمدن‌های ایران و بین‌النهرین (بین سال‌های هشت‌هزار تا پنج‌هزار پیش از میلاد) بازمی‌گردد.»

در منابع تاریخی، از جمله آثار ابوریحان بیرونی، به اهمیت شب اول دی‌ماه که «خرم‌روز» نامیده می‌شده، اشاره شده است.

بیرونی می‌نویسد: «در خرم‌روز، شاهنشاه از تخت فرود می‌آمد، لباس سفید بر تن می‌کرد و در چمنی بر فرش‌های سفید می‌نشست و بار عام می‌داد. شاه در این روز با کشاورزان و دهقانان سخن می‌گفت و هم‌غذا می‌شد و تصریح می‌کرد که قوام جهان بر آبادانی است که در دست کشاورزان است.»

پژوهشگران معتقدند بسیاری از آیین‌های اساطیری ایران، مانند یلدا، ریشه در دوران نوسنگی، مس و سنگ دارند؛ عصری که انسان با مفاهیمی چون کشاورزی، اهلی‌کردن حیوانات، معماری و تغییرات فصلی آشنا شد. جشن یلدا با افزایش طول روزها و کوتاه شدن شب، ارتباطی مستقیم با امید به باروری زمین و رونق محصولات کشاورزی دارد؛ موضوعی که بر اهمیت این جشن در معیشت و زیست ایرانیان افزوده است.

دهخدا می نویسد: «واژه یلدا سریانی و به معنای میلاد است ، از آنجایی که ایرانیان شب یلدا را شب تولد ( الهه ) میترا می دانستند ، آن را با تلفظ سریانی اش پذیرفته اند»

حفظ این آیین‌ها در دوران اسلامی نیز مورد توجه بوده است.

مفسر نامی ، آیت الله جوادی آملی در مفاتیح الحیاه ، صفحه 758 می نویسد:

«از سنت های شب یلدا ، شب نشینی و دید و بازدید و صله رحم است ، چنان که بهره گیری علمی از فرصت آن با طرح مسائل علمی و تاریخی ، خواندن اشعار به ویژه شعر حافظ و تفال به اشعار حافظ و ...سنت دیگر آن است ،

پرونده یلدا در یونسکو

در پرونده یلدا در یونسکو، این عنصر چنین تعریف شده است: «یلدا، جشنی کهن است که در آن فزونی روشنایی خورشید، نور و حرارت زندگی مورد توجه برگزارکنندگانش قرار می‌گیرد. انقلاب زمستانی در نیمکره شمالی برابر با یکم دی‌ماه در تقویم ایرانی بوده و این تاریخ مصادف با آغاز روند بلندتر شدن روزها در این منطقه است.

خانواده‌ها در آخرین شب پاییز در منزل بزرگ‌تر فامیل دور هم بر سر سفره شب یلدا جمع می‌شوند و یلدا را جشن می‌گیرند، بزرگترها به‌عنوان حاملان و ناقلان این جشن آیینی شناخته به حساب می آیند.

در جریان برگزاری مراسم شب یلدا، ارزش‌هایی چون هویت فرهنگی، توجه به طبیعت و احترام به سالمندان، زنان و کودکان در خانواده، آشتی، دوستی و ‌مهمان‌نوازی مورد توجه قرار می‌گیرد و به نسل آینده منتقل می‌شود.

مراسم شب یلدا بیانگر چیست؟

برگزاری مراسم یلدا بیانگر این حقیقت است که ایرانیان پیروزی نیکی بر بدی و روشنایی را جشن خواهند گرفت.

روز اول دی ماه که مصادف با آغاز انقلاب زمستانی در نیمکره شمالی و ورود به فصل سرد است، معمولا به نام روز "دی‌گان" نیز شناخته می‌شد. دی‌گان یا "روز خور"، روز تولد خورشید است و در این روز یکسری آیین‌ها و اسطوره‌های خاصی داشتیم به این صورت که در این روز پادشاهان افسر تاج خود را از سر بر می‌داشتند و آن را به نشانه برابری همه انسان‌ها روی زمین می‌گذاشتند و با پوشیدن یک لباس ساده وارد دشت باز شده و بر روی زیرانداز سفیدی می‌نشستند در این روز همه با هم برابر بودند و کسی حق فرمان دادن و تَشر زدن به دیگران را نداشت و حتی قربانی ‌کردن نیز در روز "دی‌گان" ممنوع بوده است.

یکی از جذاب‌ترین آیین‌های شب یلدا که امروزه رو به فراموش شدن می‌رود مَتل گویی است که به نوعی شعرخوانی و داستان خوانی محسوب می‌شود که در کنار کرسی‌های قدیمی اجرا می شده است.

کرسی همیشه برای جامعه ما به غیر از گرمابخشی محلی برای بازگو کردن خاطرات دوران کودکی بوده است.

در گذشته کرسی از چهار بخش و بالاترین بخش آن به بزرگ خانواده و بخشی که به درب ورودی اتاق نزدیک بوده به مادر خانواده تعلق داشته است و علاوه بر آن آیین های دیگری برگزار می شده است که بازگویی آنها از سوی بزرگترها خالی از لطف نیست.

هندوانه؛ میوه نمادین شب یلدا

یکی از نمادهای شب یلدا، مصرف هندوانه است. دکتر سپیدنامه در خصوص رواج این رسم می‌افزاید: «هندوانه‌خوردن در شب یلدا نمادی از امید به سلامت و شادابی در فصل زمستان است. ریشه این رسم به باورهای مردم مبنی بر حفظ سلامتی در شب‌های سرد بازمی‌گردد. اگرچه پیشینه دقیق این سنت در منطقه ما به‌درستی ثبت نشده، اما در سال‌های اخیر، هندوانه جایگاه ویژه‌ای در سفره شب یلدا یافته است.»

نقش یلدا در هویت ملی و استمرار فرهنگی

شب یلدا، فراتر از یک جشن، نمادی از هویت ملی، انسجام و انتقال ارزش‌های اخلاقی، دینی و حماسی در جامعه ایرانی است. شاهنامه‌خوانی، شعرخوانی و قصه‌گویی در این شب، به عنوان ابزارهایی برای حفظ و تقویت زبان و ادب فارسی و نیز تقویت بنیان‌های اخلاقی و همبستگی خانوادگی و اجتماعی عمل می‌کنند.

آیین‌های مشابه "چله" یا "یلدا" در دنیا

این پژوهشگر حوزه اساطیر ملل، با بیان اینکه در دوران باستان در کشورهایی مانند یونان و روم و مصر آیین مشابه "شب چله" وجود داشته است، یادآور شد: این آیین بعدها به تولد عیسی‌بن‌مریم (۲۵ دسامبر) انتقال یافته که با آغاز جشن کریسمس همراه است. آنها هم اعتقاد داشتند که تولد عیسی‌بن‌مریم مصادف با زایش خورشید و نور هدایت الهی است.

دالوند ادامه داد: علاوه بر آن در مصر در ۴ هزار سال قبل جشن ۱۲ روزه‌ای داشتند که از شب چله یا یلدا آغاز می‌شده و ۱۲ روز بعد از آن به نماد ۱۲ ماه سال ادامه داشته است و به شکرانه این روز، ۱۲ شاخه نخل در یک مکان مقدس قرار می‌دادند و به نیایش و دعا خوانی می‌پرداختند. از آنجایی که مصریان خود را فرزندان نور یا خورشید می‌دانستن، اعتقاد داشتند که خورشید در روز آغاز انقلاب زمستانی یعنی در اول دی ماه طلوع دوباره می‌کند و این طلوع یعنی تولد دوباره خداوند!

وی با اشاره به برخی از جشن‌های رومیان و یونانیان مانند جشن "ناتالیس آنایکتوس" یا روز تولد خورشید شکست‌ناپذیر برای شکرگزاری، گفت: بعدها این جشن‌ها به جشن کریسمس انتقال یافت.

داستان‌های یلدایی مشترک

امین دالوند، کارشناس رصدی انجمن نجوم آماتوری ایران و پژوهشگر تاریخ اساطیری ملل باستان در گفت و گو با ایسنا، "شب چله" را یکی از کهن‌ترین جشن‌ها و آیین‌های ایران دانست و وجه مشترک شب‌های چله در فرهنگ‌های مختلف را تقابل خیر و شَر عنوان کرد و گفت: اساس و بنیان آیین زردشتی تقابل خیر و شر که در آن اهورا، به معنای نورِ هستی بخش است و اهریمن به ظلمت و تاریکی و بدی و پلیدی معنا شده و جشن چله یا یلدا تنها توسط دو کشور ایران و افغانستان به عنوان میراث فرهنگی ثبت جهانی شده است.

وی خاطر نشان کرد: از سوی دیگر به دلیل اینکه ایران در آن زمان کشوری پهناوری بوده و گستره فرهنگی زیادی داشته و همچنین به دلیل لشکرکشی خشایار شاه، آتن فتح شد و جنگ‌های طولانی اشکانیان با امپراطوری روم شرقی، موجب تبادل فرهنگی شده است، به طوری که به باور بسیاری از باستان شناسان غربی آیین میترائیسم و برخی از حوزه‌های تمدنی از ایران به سایر فرهنگ‌ها منتقل شده است.

این پژوهشگر تاریخ اساطیری ملل باستان تاکید کرد: آنچه که در این شب مهم تلقی می‌شود، این است که سعی کنیم از لحظه لحظه آن لذت ببریم؛ چرا که در طول سال تنها یک شب، "شب چله" است و اینها آیین‌هایی برای درکنار هم ماندن است و جشن‌هایی به شمار می‌رود که بیشتر به بنیان خانواده و به یکدیگر توجه کنیم و از فضای مجازی دور باشیم.

دالوند با بیان اینکه این سومین چله‌ای است که به دلیل کرونا، باید دور از هم باشیم، خاطر نشان کرد: چند سالی است که به دلیل شیوع بیماری ناشی از کرونا دورهمی و نشست‌ها و در کنار هم بودن حذف شده است، ولی به نظر اگر قرار است از فضای مجازی استفاده شود، از آن برای دلجویی از اقوام و خویشاوندان استفاده شود تا انرژی مثبت به دیگران القا شود.

این کارشناس رصدی انجمن نجوم آماتوری ایران در پایان تاکید کرد: در این شب گوشی‌های خود را خاموش کنیم و از با هم بودن لذت ببرند.

جشن شب یلدا، با ریشه‌هایی در اعماق تاریخ ایران‌زمین، نه‌تنها یادگار عصرهای اسطوره‌ای و تمدنی این سرزمین است، بلکه امروزه نیز در میان اقوام و مناطق مختلف کشور با آیین‌ها و رسوم متنوع گرامی داشته می‌شود.

استمرار این جشن، نشان‌دهنده اهمیت آن در حفظ هویت، تقویت پیوندهای خانوادگی و اجتماعی و پاسداشت ارزش‌های فرهنگی و اخلاقی جامعه ایرانی است.

ایرنا و ایسنا و مرکز دایره المعارف اسلامی